70 lat Instytutu Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk (IChF)

Instytut powstał w 1955 roku jako pierwszy instytut chemiczny Polskiej Akademii Nauk, utworzonej 3 lata wcześniej. Zgodnie z aktem powołania, jego misją były „...badania nad aktualnymi zagadnieniami chemii fizycznej, istotnymi z punktu widzenia rozwoju nauk chemicznych oraz gospodarki narodowej”. Innymi słowy, badania podstawowe i stosowane w zakresie chemii fizycznej uznano za jednakowo ważne. Ale jak to wszystko się zaczęło?

Inicjatorem powstania Instytutu był wybitny termochemik Wojciech Świętosławski oraz znakomity elektrochemik Michał Śmiałowski – obaj zostali kolejno pierwszym i drugim dyrektorem Instytutu. Dołączyli do nich inni czołowi polscy fizykochemicy: Wiktor Kemula, Włodzimierz Trzebiatowski i Stanisław Bretsznajder. Badania prowadzono w siedmiu zakładach, których tematyka odzwierciedlała zarówno naukowe pasje ich kierowników, jak i potrzeby krajowej gospodarki. W tamtym czasie laboratoria Instytutu były rozproszone po całej Polsce – w Warszawie, Krakowie, Lublinie, Rzeszowie i Wrocławiu – tam, gdzie kierownicy zakładów byli zatrudnieni na etacie profesora. W 1959 roku rozpoczęto budowę siedziby Instytutu u zbiegu ulic Kasprzaka i Płockiej w Warszawie. Zakończono ją w 1965 roku, zapewniając nie tylko przestrzeń dla laboratoriów i administracji, ale również warsztatów mechanicznych, szklarskich i elektronicznych, biblioteki oraz auli. Większość pracowników i laboratoriów przeniosła się wówczas do nowej siedziby, podczas gdy inne zakłady dały początek takim instytutom PAN jak Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni w Krakowie czy Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych we Wrocławiu. Pod koniec lat 60. do grona liderów naukowych dołączyli m.in. Zbigniew R. Grabowski, Bogdan Baranowski, Władysław Malesiński i Jan Stecki, rozwijając badania w zakresie fotochemii, spektroskopii, wodorków metali i termodynamiki. A liczba zakładów badawczych wzrosła. W latach 70. i późniejszych działalność naukowa Instytutu koncentrowała się głównie na badaniach podstawowych chemii fizycznej. Mimo to w 1972 roku powstała jednostka badawczo-rozwojowa „Chemipan”, której zadaniem był transfer technologii do produkcji na małą skalę. Do dziś pozostaje ona znaczącym graczem na rynku środków chemicznych do ochrony lasów. Choć w latach 80. pojawiły się nowe obszary badawcze, takie jak chemia supramolekularna, Instytut borykał się z wieloma trudnościami: niedostatecznym finansowaniem, pogarszającą się infrastrukturą, brakiem dopływu młodych kadr i odpływem naukowców za granicę. Sytuacja nie uległa znacznej poprawie również w latach 90., choć wprowadzenie systemu grantowego w Polsce zwiększyło aktywność niektórych badaczy. W 1997 roku Instytut uzyskał osobowość prawną, pozostając jednak członkiem sieci instytutów Polskiej Akademii Nauk. Jego finansowanie zostało wówczas przeniesione do instytucji rządowych.

Prawdziwa zmiana rozpoczęła się po 2000 roku. Wzrastała liczba doktorantów i młodych badaczy (również z zagranicy), którzy rozwijali swoją karierę naukową w Instytucie, wprowadzając nowe obszary badawcze – niekiedy znacznie wykraczające poza tradycyjną chemię fizyczną. Wsparcie dla dynamicznych zespołów kierowanych przez młodych liderów umożliwiło ówczesnemu dyrektorowi, prof. Robertowi Hołystowi, realizację nowej strategii rozwoju Instytutu. Badania na styku chemii, fizyki i biologii oraz łączenie teorii z zastosowaniami praktycznymi stały się nową misją IChF. Uderzającym przykładem tej zmiany było utworzenie dużych jednostek badawczych, takich jak Międzynarodowe Centrum Badań Oka (ICTER) kierowane przez Macieja Wojtkowskiego – zajmujące się zastosowaniami optyki w medycynie, daleko od tradycyjnej chemii fizycznej. Wzmocnienie roli liderów około 30 grup badawczych przyczyniło się do rozwoju współpracy wewnętrznej i zwiększenia skuteczności w pozyskiwaniu grantów. Zintensyfikowano kontakty z międzynarodowym środowiskiem naukowym, m.in. dzięki zapraszaniu wybitnych uczonych, których doskonałość naukowa inspirowała młodsze pokolenie badaczy. W 2010 roku rozpoczęto budowę nowego budynku, a stopniowa modernizacja istniejących stworzyła przestrzeń dla nowoczesnych laboratoriów i nowych zespołów. Zapewniono również dogodne warunki do tworzenia i rozwoju firm typu spin-off. Tu największym sukcesem pozostaje Scope Fluidics, założone przez Piotra Garsteckiego. Od 2024 roku Międzynarodowy Komitet Doradczy IChF wspiera dyrektora w kształtowaniu dalszego rozwoju Instytutu. Te wszystkie działania odmieniły Instytut i przygotowały grunt pod jego, miejmy nadzieję, świetlaną przyszłość.

Za symboliczny moment początku działalności Instytutu uznaliśmy pierwsze posiedzenie Rady Naukowej, które odbyło się 4 czerwca 1955 roku. Właśnie dlatego obchody 70-lecia Instytutu zaplanowaliśmy dokładnie 70 lat później. Spotkajmy się 4 czerwca 2025 roku, aby wspólnie celebrować jubileusz Instytutu!

Instytut Chemii Fizycznej PAN skończył 70 lat i dziś wykracza daleko poza tradycyjne ramy swojej dyscypliny.

prof. dr hab. Marcin Opałło – przewodniczący zespołu ds. organizacji obchodów 70-lecia IChF

dr hab. Adam Kubas – dyrektor Instytutu Chemii Fizycznej PAN